کودک و نوجوان

 فرانسوی‌ها به هیچ وجه مثل آمریکایی‌ها کمیک استریپ را یک قالب پیش پا‌افتاده‌ی کودکانه یا وسیله‌ی گذران وقت در حمل و نقل عمومی نمی‌دانند. برای آن‌ها کمیک استریپ‌ مهم است. یک نوع قالب ادبی است که هنر هفتم محسوب می‌شود و در ردیف باقی هنر‌های مهم مثل شعر، نقاشی، موسیقی، مجسمه‌سازی، معماری و… قرار می‌گیرد. اوضاع و احوال کمیک استریپ در فرانسه خوب است و ۱۲ درصد از صنعت چاپ این کشور را به خودش اختصاص می‌دهد و این در شرایطی است که در سرزمین آمریکا این رقم تنها ۸ درصد است.

فرانسوی زبان‌ها نزدیک به یک قرن است که کمیک‌استریپ‌های بومی خودشان را تولید می‌کنند. آن‌ها خالق تعدادی از مشهور‌ترین و محبوب‌ترین داستان‌ها و شخصیت‌های کمیک‌استریپ در جهان هستند. شخصیت‌هایی که نه تنها بچه‌های فرانسوی بلکه کودکان تمام جهان را شیفته‌ی خود کرده‌اند.  

در قسمت گذشته به شرح محبوب‌ترین کمیک‌استریپ فرانسوی‌زبان در ایران یعنی ماجرا‌های تن‌تن پرداختیم. خبرنگار دوست‌داشتنی و ماجراجویی که چندین نسل از کودکان ایرانی را با خود همراه کرده‌است. اما کمیک‌‌استریپ‌های مشهور فرانسوی به داستان‌های تن‌تن ختم نمی‌شوند. با ما همراه شوید تا مروری بر چند اثر برجسته‌ی دیگر داشته‌باشیم. 

مجله‌ی اسپیروی فرانسوی

اسپیرو یک اسم مهم و برجسته در عالم کمیک استریپ فرانسه است. اسپیرو در اصل نام یک مجله‌ی فرانسوی است که نخستین بار در سال ۱۹۳۸ منتشر می‌شود. اما طولی نمی‌کشد که جنگ جهانی دوم با مشکلات بسیار از راه می‌رسد و ادامه‌ی چاپ مجله را با سختی فراوان مواجه می‌کند. کاغذ کمیاب شده و بسیاری از هنرمندان برجسته نشریه را گفتند. یدر این زمان یگانه قهرمان نجات اسپیرو  فردی به نام ژیژه است که نه تنها مجله را رها نمی‌کند بلکه با کمیک‌استریپ‌های آمریکایی که طراحی می‌کند، فروش مجله را به دو برابر حالت عادی ‌‌می‌رساند.

چندی بعد در سال ۱۹۴۳ نازی‌ها اسپیرو را هم مانند مجلات دیگر توقیف کردند. اما طولی نکشید که جنگ با تمام مصایبش تمام شد و با شکست نازی‌ها اسپیرو بلافاصله به دنیای انتشارات بازگشت. البته این بار با یک تیم قوی که قرار بود خالق تعدادی از برجسته‌ترین آثار کمیک‌استریپ دنیا مانند لاکی لوک (لوک خوش شانس) باشند. مجله اسپیرو سال‌هاست که به فعالیت خود ادامه می‌دهد و یکی از قدیمی‌ترین مجلات این حوزه در سراسر جهان محسوب می‌شود.

داستان اسپیرو و فانتزیو

البته اسم اسپیرو برای بسیاری از ما از جهات دیگری خاطره‌انگیز است. احتمالا شما هم کارتون اسپیرو دیده‌باشید. پسر جوانی با مو‌هایی به رنگ هویج که به همراه دوست محبوبش فانتزیو و یک سنجاب کوچولوی بانمک، مخاطبان را به دل ماجراجویی‌ها و سفر‌های مختلف می‌برد. خالق این مجموعه هنرمندی پاریسی به نام رابر ولتر یا همان راب ول است.

شخصیت اسپیرو با انتشار نخستین شماره از مجله‌ی اسپیرو در ۲۱ آوریل ۱۹۳۸ متولد می‌شود. او در آغاز صرفا یک پیش‌خدمت و دربان هتل است که لباسی قرمز رنگ به تن می‌کند. البته این لباس قرمز کم کم دلالت شغلی خود را از دست می‌دهد و صرفا به یک فانتزی شاد داستانی برای اسپیرو تبدیل می‌شود. اسپیرو در ادامه در قالب یک خبرنگار ماجراجو در می‌آید که به سفرهای بسیار می‌رود و با شخصیت‌های شرور در سراسر عالم می‌جنگد از دانشمندان ترسناک گرفته تا دزدان دریایی و حتی گروه‌های مافیایی ایتالیایی. تا این‌جای کار اگر دقت کنید می‌بینید که بدون شک اسپیرو تحت تاثیر داستان‌های تن‌تن خودمان است که در آن برهه‌ی زمانی در اوج محبوبیت به سر می‌برد.

کم‌کم شخصیت فانتزیو هم سر و کله‌اش پیدا می‌شود. دوست موطلایی و رفیق شفیق اسپیرو که در آغاز، کارهای مختلفی را تجربه ‌می‌کند اما در نهایت به یک عکاس تبدیل می‌شود که همسفر خوبی برای یک روزنامه‌نگار جوان است. فانتزیو یک قهرمان شجاع و البته کمی بی‌دقت است که همین بی‌دقتی‌ها او را محبوب‌تر می‌کند. او گرفتار شرایطی بامزه و با نمک می‌شود و حاضر است هر خطر و دردسری را به خاطر دوستش تحمل کند. در نهایت هم شخصیت سنجاب که یک جور حیوان خانگی است و در سفر و حضر اسپیرو و فانتزیو را همراهی می‌کند.

قهرمان‌های اسپیرو برخلاف نمونه‌های مشابه خود کاراکتر‌هایی مدرن محسوب می‌شوند و شخصیت‌شان مطابق با زمانه پیش می‌رود و تغییر می‌کند. حتی ابزار و وسایل‌شان هم به روز می‌شود و از این جهت منحصر به فرد هستند.

لوک خوش‌شانس سریع‌ترین هفت‌تیر‌کش دنیا

در ۷ دسامبر ۱۹۴۶ شخصیتی در مجله‌ی اسپیرو متولد شد که امروزه برای همه‌ی ما نماد غرب وحشی است. سریع‌ترین هفت‌تیر‌کش دنیا، کسی که حتی از سایه‌اش هم سریع‌تر شلیک می‌کند. سوارکار فوق‌العاده‌ای که یک مامور قانون در ایالت میسوری آمریکاست و به صورتی خستگی‌ناپذیر در حال نبرد با مجرمین است. 

بله “لاکی لوک” یا همان لوک خوش‌شانس خودمان را می‌گویم که یکی از مشهور‌ترین شخصیت‌های کمیک‌استریپ در جهان است. خالق لوک خوش‌شانس در اصل فردی به نام ” موریس دوبور” است. او پس از جنگ جهانی راهی آمریکا می‌شود و ۶ سال را در غرب وحشی می‌گذارند. دوبور ابتدا خود این داستان را می‌نوشته و طراحی می‌کرده‌‌‌است اما در ادامه نویسندگی را به رنه گوسینی خلاق و می‌سپارد و صرفا به تصویرگری  مجموعه می‌پردازد. 

رنه گوسینی یک نویسنده‌ی بی‌نظیر است. نام او همواره یادآور برخی از محبوب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین شخصیت‌ها‌ و قصه‌های ادبیات کودکان است. گوسینی روحیه‌ی طنز خوبی داشته و چاشنی جذاب طنز، هواداران بسیاری برای قصه‌هایش فراهم می‌کند. بدین ترتیب لوک خوش‌شانس با تیم دو نفره‌ی دوبور و گوسینی به اوج خود می‌رسد.

لاکی لوک همیشه در کنار کاراکتر‌هایی بامزه و جذاب قرار می‌گیرد. “جالی جامپر” اسب باهوش کارآگاه است و “بوشفک” در نقش سگ کودن و مهربان او ظاهر می‌شود. برادران دالتون مجرمان محبوب این داستان‌ها هستند که در حقیقت از قد کوتاه به بلند رو به احمق بودن پیش می‌روند. برادران دالتون در اصل شخصیت‌هایی واقعی در تاریخ آمریکا هستند که در یکی از داستان‌های نخست لوک ‌خوش‌شانس ظاهر می‌شوند و کارآگاه زبردست داستان آن‌ها را شکست داده و از بین می‌برد اما بعد‌ها با ابتکار گوسینی دوباره به عنوان پسر‌عموهای دالتون‌های واقعی باز‌می‌گردند و ماجراهای جذابی می‌آفرینند. 

هر‌‌چند داستان لوک خوش‌شانس درباره‌ی غرب وحشی است اما گوسینی می‌کوشد تا اقتضائات ادبیات کودکان را رعایت کند. این داستان‌ها عاری از صحنه‌های خشونت‌بار هستند. حتی در آغاز لوک‌خوش‌شانس همیشه ته سیگاری در دهان دارد که همان هم بعدها به تیکه‌ای چوب خشک تبدیل می‌شود تا برای کودکان بد‌آموزی نداشته باشد. 

ماجراهای آستریکس و ابلیکس فرانسوی

لوک خوش‌شانس تنها شخصیت جهانی گوسینی محسوب نمی‌شود. او در سال ۱۹۵۹ مجله‌ی پیلوت را تاسیس می‌کند و در آن مجله قصه‌ی محبوب “آستریکس” را می‌آفریند. آستریکس یکی از بهترین آثار این نویسنده است که در فرانسه و اروپا محبوبیت فراوانی دارد. آستریکس در اصل خلق شده‌بود تا به بچه‌های فرانسوی اعتماد به نفس بدهد اما رفته رفته بچه‌های کشور‌های دیگر را هم مجذوب خود کرد.

این داستان خواننده را به ۵۰ سال قبل از میلاد باز می‌گرداند و این طور آغاز می‌شود که “ژولیوس سزار” پادشاه روم تصمیم می‌گیرد تا قوانین رومی را بر اقوام “گل”(اجداد سابق فرانسوی‌ها) تحمیل کند. اما سپاهیان رومی هر چه می‌کنند از پس مردم یک دهکده‌ی خیالی برنمی‌آیند. دهکده‌ای که اهالی‌اش با خوردن معجونی که پیر خردمند روستا تهیه کرده به نیرویی عجیب و جادویی دست یافته‌اند و از این جهت هیچ‌گاه شکست نمی‌خورند. هرچند که از یک طرف به وسیله‌ی ۴ پادگان رومی و از طرف دیگر به وسیله‌ی دریا محاصره شده‌اند.   

باهوش‌ترین جنگجوی این دهکده آستریکس است که جثه‌ی کوچکی دارد و به همراه دوست غول پیکر خود ابلیکس ماجراهای مختلفی می‌آفریند. ابلیکس که در کودکی در دیگ محلول جادویی افتاده و از این جهت به نیرویی عجیب و هیکلی بزرگ دست یافته‌است، دقیقا مثل یک بچه‌ می‌ماند که ناگهان بزرگ شده‌باشد. او حسابی زودرنج و حساس است و در مواقف مختلف بی‌نهایت شیرین و بامزه می‌شود.

هر چند اصل داستان در دهکده می‌گذرد اما آستریکس و ابلیکس به سرزمین‌های مختلف هم سفر می‌کنند و با اقوام دیگر هم مواجه می‌شوند. این قصه هرچند در دنیای باستان می‌گذرد اما اشاراتی به زندگی اقوام دیگر در قرن بیستم هم دارد و با مردم سایر کشورها هم شوخی‌ می‌کند. البته این شوخی‌ها دوست‌داشتنی هستند و کسی را نمی‌رنجانند. در کل داستان‌های آستریکس نگاه مثبتی به مردم سرزمین‌های دیگر دارند البته به جز گوت‌ها(اجداد قدیم آلمانی‌ها) که آن هم احتمالا تحت تاثیر جنگ‌جهانی و جنگ‌افروزی‌های آلمان بوده‌است. 

آستریکس رنگ‌آمیزی شاد و سر‌زنده‌ای دارد که به آن فضایی دوست‌داشتنی و پرهیجان می‌دهد اما یک نکته‌ی جالب این است که “اودرزو” تصویرگر مجموعه خود کور‌رنگی داشته و رنگ‌آمیزی مجموعه را به شخص دیگری سپرده‌است.

قصه‌های بلیک و مورتیمور

جنگ‌جهانی با تمام بدی‌هایش برای هنر کمیک‌استریپ فرانسه یک فرصت ناب و استثنائی بوده‌است. در بحبوحه‌ی جنگ کمیک‌استریپ‌های آمریکایی جمع شدند و این برای نویسندگان فرانسوی یک فرصت عالی بود تا آثار خود را در مجلات و روزنامه‌های آن زمان عرضه کنند. 

یکی از آثار برجسته‌ی این دوران که احتمالا شما هم در قالب کارتون‌های تلویزیونی آن را بشناسید، داستان‌های بلیک و مورتیمور است. ماجراهای دو مرد انگلیسی که یکی پروفسور و دیگری مامور مخفی دولت انگلستان است.

 پروفسور فیلیپ موتیمور یک دانشمند واقعی در حوزه‌ی هسته‌ای است که به باستان‌شناسی هم علاقه‌مند است. او انسانی دقیق و مبتکر است و برای علم و دانش اهمیت زیادی قائل می‌شود. در کنار او کاپیتان بلیک قرار دارد که یک مامور مخفی دولت بریتانیاست که از هر جهت مبارزی واقعی محسوب می‌شود که دست از تلاش و مبارزه بر‌نمی‌دارد. بلیک خود به تنهایی تصویری جذاب از یک شخصیت انگلیسی نمایش می‌دهد. این دو با یکدیگر درگیر  فضاها و ماجراهای عجیبی مثل جنگ جهانی سوم و سفر در زمان و… می‌شوند و جالب این‌که داستان‌های بلیک و مورتیمور روایتی کاملا واقعی و قابل قبول دارند.

خلاصه این که ….

فرانسوی زبان‌ها در مجموع موفق شدند تا آثار برجسته‌ای در حوزه‌ی کمیک‌استریپ بیافرینند. این آثار، بومی این کشورها بودند و با کمیک‌استریپ‌های بزرگ جهان رقابت می‌کردند و این یعنی مردم هر سرزمینی می‌توانند کمیک‌استریپ‌های خاص خودشان را خلق کنند که نه تنها برای بچه‌های آن سرزمین جذاب باشند بلکه بچه‌های ۷ تا ۷۷ ساله‌ی سراسر دنیا را هم مجذوب و مفتون خود کنند.

_________________________________________________________________________

• کتاب “کمیک‌استریپ‌های فرانسوی زبان” نوشته‌ی یاسمن امامی و مصطفی گودرزی
• کتاب “تاریخچه تحلیلی کمیک‌استریپ” اثر مهدی ترابی مهربانی
• مقاله “لوک خوش‌شانس چگونه تولد یافت” از کیارش زندی

بسیاری از نویسندگان تازه‌کار تصور می‌کنند که نوشتن کتاب‌های کودکان راه آسانی برای شروع راه نویسندگی است. هر چند کتاب‌های کودکان معمولا خیلی کوتاه‌تر از کتاب‌های بزرگسالان هستند و بیشتر حجم آن‌ها را تصویر تشکیل می‌دهد تا کلمه و از این جهت نوشتن آن‌ها آسان‌تر به نظر می‌رسد اما در حقیقت نوشتن برای بچه‌ها کاری کارستان است.

نویسندگان کودک نه تنها به مهارت‌های نویسندگی برای بزرگسالان و درک دنیای آن‌ها نیاز دارند، بلکه باید بتوانند دنیا را از چشم کودکان هم ببینند و با آگاهی یک بچه‌ی نوپای پر‌جنب و جوش و یا با چشمان نوجوانی حیران و جویای تجربه به همه چیز نگاه کنند.

بهترین کتاب‌های کودکان، کتاب‌های بزرگسالانی نیستند که فقط یکی دو درجه رقیق شده‌باشند. بلکه این کتاب‌ها با صدایی خاص حرف می‌زنند. صدایی که برای مخاطب کودک آشناست و با آن ارتباط برقرار می‌کنند. کتاب‌های کودک و نوجوان آثار ادبی هستند و نوشتن آن‌ها به هیچ‌وجه یک کار سرسری نیست. بسیاری از این کتاب‌ها به مسائل اجتماعی، عاطفی، نژادی، زیست محیطی و…  می‌پردازند و از این طریق ضمن آموزش دادن به کودکان، آن‌ها را سرگرم می‌کنند.

ویژگی‌های یک نویسنده‌ی موفق ادبیات کودک و نوجوان

برای این‌که یک نویسنده‌ی موفق کودکان باشیم باید همیشه به خاطر بسپاریم که برای چه کسانی قلم به دست گرفته‌ایم. نویسندگان کودک معمولا برای هم‌کوک شدن با مخاطبانشان به دوران بچگی خودشان فکر می‌کنند و سعی می‌کنند اسباب‌بازی‌ها، رنگ‌ها، بازی‌ها، علایق و حتی عواطف و زبان و احساسات آن دوران را به خاطر بیاورند. البته بخش عمده‌ای از خاطرات دوران کودکی همه‌ی ما به فراموشی سپرده شده اما اگر با دقت به تماشای بچه‌ها بنشینیم حتما در‌می‌یابیم که چه چیزهایی آن‌ها را جذب و خشنود می‌کند و یا احتمالا  آشفته و ناراحتشان می‌سازد.

می‌توانیم چیزهایی را به خاطر بیاوریم که در کودکی به آن‌ها علاقه داشتیم و به این فکر کنیم که چه چیزی در آن‌ها بود که این‌طور ما را به دنیای خاص خودش جذب می‌کرد. همچنین خواندن آثار کلاسیک موفق کودک و نوجوان که بچه‌ها قرن‌ها عاشق آن‌ها بوده‌اند راه بسیار خوبی است تا بفهمیم چه مطالبی برای مخاطبان ما اهمیت دارد.

طبقه‌بندی کتاب‌های کودکان

این کتاب‌ها را اغلب برحسب سن خوانندگانشان طبقه‌بندی می‌کنند. بعضی نویسنده‌ها فقط برای یک مقطع سنی خاص می‌نویسند چون یک دوره از کودکی‌شان را بهتر به خاطر می‌آورند و با آن احساس راحتی بیشتری می‌کنند برخی هم فرزندانشان در آن مقطع سنی هستند و از آن‌جا که هر روز با آن‌ها زندگی می‌کنند و سر و کله می‌زنند پس این مقطع زمانی را بیشتر می‌شناسند. البته همه‌ی نویسندگان هم محدود نیستند و برخی برای دو یا سه رده‌ی سنی کتاب می‌نویسند و با جمعیت بیشتری از کودکان ارتباط می‌گیرند.

این طبقه‌بندی براساس ویژگی‌های هر دوران است. دوران نخستین زندگی کودک که او خردسال محسوب می‌شود را می‌توان به دو دوره‌ی پیش از یادگیری زبان و پس از آن تقسیم کرد. در دوران نخست کودک بیشتر به تصویر علاقه دارد و در دوره‌ی دوم روابط منطقی را تا حدودی درک می‌کند اما توانایی درک حوادث پیچیده را ندارد. این توانایی‌ها رفته رفته با افزایش سن بیشتر می‌شود و آثار نوشته‌شده هم متناسب با آن‌ها تغییر می‌کند.

کتاب‌هایی برای کودکان خردسال

با این‌که چندسال طول می‌کشد تا خردسالان بتوانند خود کتاب بخوانند اما از صدای کلماتی که دیگران برای آن‌ها می‌خوانند خوششان می‌آید. والدینی که می‌خواهند محیط پراحساسی برای نوزاد و یا فرزند خردسال خود فراهم کنند به دنبال کلمات و عباراتی می‌گردند که گوش‌نواز باشند. این کتاب‌ها، کلمات و صداهای موزون را به کار می‌برند تا توجه خردسالان را جلب کنند، به آن‌ها اطمینان و آرامش بدهند و کمکشان کنند تا با خانواده ارتباط بهتری بگیرند. این کتاب‌ها معمولا مجموعه‌ی مصوری از لالایی‌ها، اشعار موزون کودکان و قصه‌هایی معمولی هستند که برای خردسالان با لحن معمولی و یا با آواز خوانده می‌شوند.

از این دسته کتاب‌ها می‌توان به مجموعه کتاب ارتباط با کودک اشاره کرد که شامل چهار کتاب مادر و دختر، پدر و دختر، مادر و پسر و پدر و پسر است. روایت موزون این کتاب‌ها می‌کوشد تا از زبان والدین، عشق و محبت سرشار آن‌ها به کودک را توصیف کند و موجب دلبستگی بیشتر بین آن‌ها بشود.

کتاب‌هایی برای کودکان نوپا

همین که بچه‌ها کمی بزرگ‌تر شدند و بنا را بر راه رفتن و دویدن ‌گذاشتند دیگر با همه‌چیز کار دارند. در این سن، کودکان از گوش سپردن به کتاب‌هایی که کلمات و تصاویر در آن به دقت انتخاب شده‌ و گوش و چشم‌نواز باشد، لذت می‌برند. در این مقطع، بچه‌ها روابط منطقی را تا حدودی می‌فهمند اما در درک حوادث پیچیده ناتوان هستند. آن‌ها دوست ندارند که مدت زمان زیادی بنشینند و به یک داستان گوش بدهند. پس معمولا داستان و موضوع آن باید بسیار کوتاه باشد و در کنار تصویرهای بزرگ و خوش آب و رنگ قرار بگیرد. برای افزایش مهارت زبانی هم باید داستان با کلماتی ساده و همراه با قافیه و تکرار بیان شود تا بچه‌ها بتوانند به راحتی آن‌ها را فرابگیرند.

کتاب‌های بچه‌های نوپا بیشتر بر روی رابطه‌ی آشنا برای بچه‌ها یعنی رابطه‌ی بین کودک و پدر مادر تاکید می‌کنند. گاهی هم شخصیت‌های داستان از دنیای حیوانات انتخاب می‌شوند و مثل آدم‌ها با بچه‌ها حرف می‌زنند. برخی کتاب‌ها هم چندان داستانی نیستند بلکه به معرفی کلمات و مفاهیم می‌پردازند. این کتاب‌ها ممکن است حتی بی‌کلام باشند و صرفا تصاویری خوش رنگ و نگار را ارائه ‌بدهند.

کتاب‌های مصور برای بچه‌های کودکستانی و دبستان

کتاب‌های مصوری که برای بچه‌های کودکستانی و دبستانی تنظیم می‌شود معمولا بیشتر از کتاب‌های بچه‌های نوپا به داستان متکی هستند و بچه‌هایی که تا حدودی لغات و اصطلاحات را آموخته‌‌باشند از دنبال کردن شخصیت‌ها در خلال داستان و حوادث لذت می‌برند.

کلمات این کتاب‌ها بیشتر از کتاب‌هایی است که برای کودکان نوپا تهیه می‌شود و متوسط تعداد کلماتشان هزار کلمه است. هرچند، برخی تنها ۱۵۰ کلمه یا کمتر دارند. در این کتاب‌ها تصاویر بیشتر جذاب هستند و بار معانی بر دوش آن‌هاست. از آن‌جا که تعداد کلمات کم است پس باید به دقت انتخاب شوند و برای شنوندگان کم سن‌و‌سال جذاب باشند. هیچ کلمه‌ای نباید اضافی باشد. این داستان‌ها باید یکراست سر اصل مطلب بروند و فوری احساس شنونده را در چنگ بگیرند و با ایجاد حس تعلق، خواننده‌ی کنجکاو را تا پایان داستان با خود همراه بکنند و در نهایت به پایانی خوب و راضی‌کننده برسانند.

برای خلق این کتاب‌ها لازم نیست که شما به عنوان نویسنده لزوما تصویرگر هم باشید. ناشر کتاب، خود تصویرگر مناسب می‌یابد. حال اگر تصاویر طراحی‌شده مناسب نبود. آن وقت نویسنده باید بگوید که چگونه تصاویر کتابش ترسیم شوند تا داستانی که به خودی خود کامل است، اعمال و شخصیت‌هایش هم تصویری بشوند.

در هر صفحه از این کتاب‌ها معمولا ۱۰۰ کلمه بیشتر وجود ندارد و هر چند کلمه هم که وجود داشته‌باشد بازهم باید فضای کافی برای تصویر در نظر گرفته شود. موضوعات این کتاب‌ها باید مورد علاقه‌ی بچه‌ها باشد و می‌تواند به موضوعاتی ارزشمند هم بپردازد. از این دست کتاب‌ها می‌توان به کتاب داستان فطرس اشاره کرد.

وقتی بچه‌ها کمی بزرگ‌تر شدند و می‌خواهند به دنیای کتابخوانی قدم بگذارند کتاب‌هایشان می‌تواند کمی پیچیده‌تر و پرحادثه‌تر بشود و حجم نوشته در  کمی افزایش یابد. خواندن این‌کتاب‌ها به بچه‌ها احساس توانمندی می‌دهد و با جملات کوتاه و سرراست آن‌ها را به مطالعه و کتابخوانی ترغیب می‌کند. البته این آثار همچنان باید مصور باشند. از این دست کتاب‌ها می‌توان به کتاب مادر، ضریح، کبوتر، راز دعبل، سلام بر وحی، ارمغانی از آسمان و نمازی دیگر اشاره کرد.

ورود به دنیای نوجوانی

رفته رفته با افزاش سن کودک و نزدیک‌شدن به دوران نوجوانی اهمیت داستان در کتاب پر‌رنگ‌تر می‌شود و حجم تصاویر کاهش ‌می‌یابد. کتاب‌های فصل‌دار بسیاری در این سنین برای بچه‌ها تهیه می‌شوند که از نمونه‌های جهانی آن می‌توان به مجموعه داستان “رامونا”،  “هری پاتر” و مجموعه داستان “بچه‌های بدشانس” اثر لمونی اسنیکت اشاره کرد.

فصل‌های این داستان‌ها به حدی کوتاه هستند که نوجوان در یک نشست می‌تواند آن را تمام کند. این کتاب‌ها معمولا به روابط بین دوستان، حیوانات، موقعیت‌های سخت زندگی، آشفتگی‌های خانوادگی و ماجراجویی‌های طنزآمیز می‌پردازند. در این‌جا شخصیت‌ها هم بیشتر رشد و نمو می‌کنند و هم جامع‌ترند. داستان‌های این چنینی می‌توانند به تجربیات نوجوانی، خواسته‌ها و نیازها و رویاهای نوجوانان بپردازند. برای مثال رامونا دخترکی شلوغ‌کار و شنگول و بامزه است که فکر می‌کند خودش به تنهایی می‌تواند اتوبوس مدرسه را براند. قلدرمآبانه با خواهرش دعوا می‌کند و به سرعت درگیر حوادث و موقعیت‌هایی می‌شود که برای کودکان بسیار آشنا می‌باشد.

نوع دیگری از کتاب‌های این چنینی قالب جذاب کمیک را بر می‌گزینند و نوجوانان را با تصاویر و دیالوگ‌ها به دل حوادث و اتفاقات می‌برند. این نوع کتاب‌ها به دنیای کارتون و انمیشین بیشتر نزدیک هستند تا رمان. از این دست کتاب‌ها می‌توان به مجموعه کتاب سهراب بزرگ مرد کوچک، مجموعه گلبرگ، شاهزاده کوچولو و مولوی‌نامه اشاره کرد. این کتاب‌ها می‌توانند نوجوانان را به دنیایی فانتزی ببرند یا آن‌ها را درگیر تجربه‌های دوران بزرگسالی بکنند.

کتاب برای نوبالغان

بچه‌هایی که به سال‌های آخر راهنمایی و دوران خستگی‌ناپذیر نوجوانی وارد می‌شوند داستانی جذبشان می‌کند که از لحاظ سرشت خیلی شبیه به رمان‌های بزرگسالان است. داستان‌هایی که دربردارنده‌ی ماجراهای عاشقانه ( البته نه عشق بی‌پرده)، ارزش‌ها، تخیلات (داستان‌های فانتزی)، دوستی‌ها، زندگی خانوادگی و … هستند و گاهی خواننده را درگیر حوادث پیچیده‌ای می‌کنند که احساسات او را به شدت بر‌می‌انگیزند. علایق بچه‌های دبیرستانی مانند ورزش، نمایش، رفتن به باشگاه و گردش و … باید جایی در طرح داستان داشته‌باشند و قهرمان‌های قصه از بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۹ ساله انتخاب بشوند. از نمونه‌های مشهور کلاسیک و جهانی این نوع داستان‌ها می‌توان به کتاب “آرزوهای بزرگ” اثر چارلز دیکنز و کتاب “اما” اثر جین آستین اشاره کرد.

آثار غیر داستانی جذاب برای کودک و نوجوان

هر‌چند کودکان در هر سنی که باشند از لم دادن و شنیدن داستان‌های جذاب لذت می‌برند اما خیلی از آن‌ها هم عطش سیری‌‌ناپذیری برای به دست آوردن اطلاعات دارند. حتی کم سن و سال‌ترین بچه‌ها هم دوست دارند چیزهایی از اتومبیل‌ها، کامیون‌ها، گربه‌ها، دایناسورها و… بدانند. این کتاب‌ها ساعاتی لذت‌بخش برای بچه‌ها فراهم می‌کنند و به آن‌ها این امکان را می‌دهند تا به کشف دنیاهای تازه بپردازند. این کتاب‌ها می‌توانند در مورد هر موضوعی نوشته شوند. تصاویر در آن‌ها اهمیت زیادی دارند و به شناخت کامل‌تر بچه‌ها از دنیای اطرافشان کمک می‌کنند.

نوشتن این کتاب‌ها هم کاری جذاب و هیجان‌انگیز است و هم راهی برای نویسندگان است تا به کار نویسندگی  کودک و نوجوان بپردازند بی‌آنکه گرفتار پیچیدگی داستان‌نویسی مانند طراحی شخصیت، گفت‌و‌گو، صحنه‌پردازی و… بشوند. اگر می‌خواهید آثار غیر داستانی برای کودکان بنویسید چند نکته‌ی زیر را حتما در نظر بگیرید:

• موضوع شما باید متناسب با گروه سنی مد نظرتان باشد.
• نویسنده‌ی کتاب باید یاد بدهد و از موعظه بپرهیزد.
• نویسنده خود باید از قبل در مورد موضوع به خوبی تحقیق کرده‌باشد.
• کتاب نباید حوزه‌ی وسیعی را در بربگیرد. مثلا شرح کوتاه یک نبرد از یک جنگ کفایت می‌کند و لازم نیست تمام رویدادهای آن جنگ بیان بشود.
• موضوع کتاب باید به خوبی خواننده را جذب بکند.

از این دست کتاب‌هامی‌توان مجموعه کتاب ریاضی در طبیعت، ریاضی در علم، ریاضی در فضا و تجربه‌های علمی شگفت‌انگیز نیروها و حرکت از نشر آثار سبز را نام برد.

_____________________________________________________________________________________

منابع:

• وایتلی، کرول و چارلی شولمن(۱۳۹۱). همه چیز درباره نویسندگی خلاق
• www.tazeha.pub

مواجهه‌ی اول و آغار راهی دوست‌داشتنی

بچه که باشی همه چیز به چشمت بزرگ می‌آید. آدم‌ها، ساختمان‌ها، خیابان‌ها، مغازه‌ها. حتی اتفاقات و چیزهای کوچکی که آن‎‌چنان هم که باید بزرگ نیستند، اما در نگاه کودک، شگفت و عظیم به نظر می‌رسند. کشف این دنیای بزرگ و شگفت‌انگیز با گرفتن دست پدر و مادر و همراهی آن‌هاست که آغاز می‌شود. بعضی تجربیات، آن‌قدر شیرین و ماندگارند که می‌توانند آغاز راهی دوست‌داشتنی تا پایان عمر باشند. مثلا تجربه‌ی مواجهه و زندگی با کتاب‌ها از همین جنس است. لذت سرزدن به یک کتابخانه و غرق‌شدن در میان قفسه‌ها و لمس‌کردن و سرک‌کشیدن بین آن‌ها، خاطره‌ای شیرین و دوست‌داشتنی است که می‌تواند آغاز راه و سفری طولانی با این دوستان جذاب کاغذی باشد.

نقش والدین کتابخوان در علاقمند کردن فرزندان به کتاب

پدر و مادر آینه تمام نمای تربیت کودکان هستند، تمــامی رفتارها و گفتارهای والدین در ذهن کودک ثبت‌ و ضبط می‌‌شوند، کودکان از آنجا که هنوز به سن تشخیص درست یا غلط بودن یک رفتار از سوی والدین خود نرسیده‌اند از رفتارهای آن‌ها الگو برداری می‌کنند. به همین دلیل برای پرورش کودکانی اهل مطالعه در ابتدایی‌ترین قدم باید والدین خود دست به کار شده و به مطالعه روی بیاورند.

والدینی که خود عضو کتابخانه هستند و به همراهی کودک بدان‌جا می‌روند. اندک اندک او را به محیط کتابخانه دلبسته می‌کنند. والدین کتابخوان برای خود کتاب به امانت می‌گیرند. اما فرصت آشنایی و تجربه‌ی محیط جدید را به فرزند خود هدیه می‌دهند. رفته‌رفته او هم مثل پدر و مادر سری به کتاب‌ها می‌زند و مانند هر تجربه‌ی دیگری سعی می‌کند تا راه و روش آن‌ها را تکرار کند. پس کتاب را می‌گشاید و با صفحات و تصاویرش ارتباط می‌گیرد. در این صورت می‌توانید امیدوار باشید که او هم به سمت و سوی مطالعه برود و کم‌کم با محیط ساکت کتابخانه انس بگیرد. محیطی که اهمیت مطالعه را مثل نقشی عمیق در وجود کوچکش به یادگار می‌گذارد و این آغاز سفری است که کودک را به اعماق دنیای شگفت‌انگیز کتاب‌ها می‌برد.

دوران کودکی همه‌ی ما با رنگ و بوی قصه‌های فانتزی عجین شده‌است داستان‌ها و کارتون‌هایی که با دنیای عجیب و جادویی خود، خیالات خوش کودکی را به پرواز درمی‌آوردند. قصه‌هایی که به غایت دوست داشتنی بودند. طعم و بوی دلبستگی می‌دادند و احساس شیفتگی و لذت عمیق می‌آفریدند. قصه‌های فانتزی فرصت تجربه‌ی دنیایی متفاوت هستند. دنیایی که در آن کوتوله‌ها، غول‌ها، جادوگران، پریان و آدم‌های فضایی و … واقعیت دارند. اشیاء جان می‌گیرند. اسباب‌بازی‌ها حرف می‌زنند و جانوران شخصیت‌هایی به غایت انسانی می‌یابند. 

این داستان‌ها هرچند به افسانه‌های کهن شبیه هستند اما در عمل با آن‌ها متفاوتند و گونه‌ای جدید محسوب می‌شوند. 

هانس کریستین آندرسن؛ پدر قصه‌های پریانی نو

برای آشنایی با تاریخچه‌ی تولد این ژانر بی‌نظیر باید ابتدا سری به سرزمین دانمارک و نویسنده‌ی بزرگ کودکان، هانس کریستین آندرسن بزنیم. در دوره‌ای که افسانه‌های قدیمی و عامیانه در حال دست و پنجه نرم کردن با مرگ بودند. آندرسن به خلق قصه‌هایی پرداخت که از تخیل فردی وی نشات می‌گرفت. داستان‌هایی مانند ” جوجه اردک زشت”، ” لباس نو پادشاه”، ” جعبه آتش زنه” و … قصه‌هایی که بنیان ادبیات فانتزی امروزی محسوب می‌شوند.

او پسر یک کفاش بود که برایش داستان‌های هزار و یک شب را می‌خواند. قصه‌هایی که بر تخیل آندرسن کوچک تاثیری شگرف گذاشت و او را در خلق نخستین داستان‌های فانتزی یاری کرد. در این زمان کارهای آندرسن با عنوان ” افسانه‌های پریانی نو” شناخته می‌شدند و در عالم ادبیات پدیده‌ای جدید و ناشناخته بودند.

 گالیور و سفر به سرزمین لی لی پوت‌ها 

اما سال‌ها پیش از آندرسن هم مسیر دیگری از تلاش ادبی برای کشف “گونه فانتزی” در جریان بوده‌است. این داستان‌ها در مرز بین فانتزی و گونه‌های کهن به سر می‌بردند و یکی از معروف‌ترین آن‌ها همان داستان مشهور “سفرهای گالیور” است. قصه‌ای که در روزگار ما یکی از مهترین آثار فانتزی کودکان جهان محسوب می‌شود. 

 سفرهای گالیور زاده‌ی سرزمین بریتانیا است و در سال ۱۷۲۶ میلادی توسط نویسنده‌ی ایرلندی جاناتان سویفت آفریده شده‌است. این قصه، داستان سفر شخصی به نام گالیور است که در آغاز، پزشک و پس از آن ناخدای یک کشتی بوده‌است. گالیور بر اثر حوادثی تخیلی سر از نقطه‌ای نامعلوم در اقیانوس آرام درمی‌آورد و با سرزمین‌های گمنامی رو به رو می‌شود که تماما ساخته‌ی ذهن انسان هستند. گالیور در آغاز ما را با “لی‌لی‌پوت‌”ها آشنا می‌کند مردمی که قد و قامت آن‌ها از انگشت دست انسان کوچک‌تر است. اما سفرهای گالیور در همین‌جا خاتمه نمی‌یابد و او در ادامه‌ی داستان به سرزمین “براب دینگ نگ” که مخلوقاتی غول پیکر دارد و پس از آن به جزیره پرنده “لاپوتا” که مردمش جسمی طبیعی و روحی علیل دارند و کشور “هوینهم” ها که در آن‌جا اسب‌های دانا بر حیوانات نادان حکومت می‌کنند رو به رو می‌شود.

جالب است که بدانید این کتاب در زمان حیات خود نویسنده با باورپذیری رو‌به‌رو بوده‌است. تا جایی که در جامعه به عنوان رمانی واقعی از مردمی که در ناشناخته‌های زمین زندگی می‌‌کنند، معروف می‌شود. مردم در نقشه‌های جغرافیایی به دنبال سرزمین لی‌لی‌پوت می‌گشتند و  تصور می‌کردند که گالیور دریانورد را می‌شناسند.

پینوکیو؛ شاهکار فانتزی ایتالیایی

ادبیات فانتزی تنها محدود به مرزهای بریتانیا نشد و آرام آرام به دیگر کشورهای اروپایی هم سرایت کرد. ایتالیایی‌ها با قصه‌ی بی‌نظیر پینوکیو قدم به وادی داستان‌های فانتزی نهادند. داستانی که در مرز بین فانتزی و افسانه‌های پریان سیر می‌کند و یکی از شاهکارهای ادبی صد سال اخیر جهان محسوب می‌شود. هرچند تخیل فردی در داستان پینوکیو مانند برخی دیگر از داستان‌های فانتزی مانند “آلیس” امکان بروز و ظهور نیافته اما ساختار و موضوع داستان به نحوی است که آن را برای بچه‌ها به غایت دوست داشتنی کرده و این قصه را به داستانی تاثیرگذار در جهان تبدیل کرده است.

آن چه کارلو کلودی ایتالیایی را به نوشتن داستان‌هایی برای کودکان واداشت نه ذوق ادبی بلکه فشار حاصل از ‌ قمارهایش بود. کلودی در قمار باخته بود. طلبکارها کم طاقت شده و درآمد کم او کفاف این همه بدهی را نمی‌داد. پس به ناچار قلم به دست گرفت و به ترجمه آثاری چند از ادبیات عامیانه پرداخت. ترجمه‌هایی که بعدها زمینه‌ی خلق داستان پینوکیو را در ذهنش به وجود آورد. کلودی سال‌های پایانی عمر را با تمام وجود صرف خلق آثار ادبی کودکان کرد و در همین‌جا بود که استعداد و نیاز مالی او منجر به خلق شخصیت دوست‌داشتنی پینوکیو شد. داستانی که در همان روزهای نخست انتشار، تنها در ایتالیا فروش بیش از یک میلیون نسخه را تجربه کرد.

 داستان پینوکیو قصه‌ی عروسکی چوبی است که آرزوی تبدیل شدن به یک پسربچه‌ی واقعی را دارد. پینوکیو، پدر ژپتو، گربه نره، روباه مکار و … در کنار یکدیگر داستانی دوست داشتنی و به یادماندنی را خلق می‌کنند. قصه‌ای که به هیچ مکان و زمان خاصی تعلق ندارد.  

ژول ورن؛ نابغه‌ی قصه‌های علمی _ تخیلی فانتزی

اواسط قرن نوزدهم میلادی شاخه‌ی دیگری از داستان‌های فانتزی به وجود آمد که خود بعدها به درختی تناور تبدیل شد. داستان‌های علمی _ تخیلی که با قلم ژول ورن فرانسوی پا به عرصه‌ی ظهور گذاشتند. قصه‌هایی که هرچند امروزه به عنوان یک شاخه‌ی جداگانه بررسی می‌شوند اما در هنگام پیدایش، همراه با گونه‌ی فانتزی از یک دانه سربرآوردند.

اولین رمان ژول ورن یعنی “پنج هفته در بالون” را پانزده ناشر نپذیرفتند. ژول ورن، خسته و ناامید به جایی رسید که می‌خواست  نوشته‌هایش را در آتش بسوزاند که خوش بختانه همسرش مانع او شد. اما در نهایت بخت او را یاری کرد و هنگامی که ناشر شانزدهم آن را پذیرفت. طولی نکشید که این داستان‌ها با استقبال عمومی بی‌نظیری در فرانسه و دنیا رو به رو شد و ژول ورن ۳۲ ساله را به نویسنده‌ای مشهور تبدیل کرد.

قصه‌های ژول ورن با ترکیبی از تخیل و داده‌های علمی انسان را به مرز ناشناخته‌ها می‌برد. هرچند که ژول ورن به طور مشخص برای کودکان نمی‌نویسد. اما با این وجود، این کودکان هستند که او را برای خود کشف کردند. از رمان‌های مشهور او می‌توان دور دنیا در هشتاد روز، بیست‌هزار فرسنگ زیر دریا، سفر به اعماق زمین و … را نام برد.

سفر “پیترپن” به سرزمین ناکجاآباد

در سال‌های نخست قرن نوزدهم داستان پریانی “پیترپن” با قلم “جیمز مارتیو بریه” قدم به دنیای قصه‌ها ‌گذاشت. پیترپن ابتدا سال‌ها به صورت نمایش اجرا می‌شد و بعدها به صورت کتاب درآمد. این داستان از جهان واقعی شروع می‌شود. جایی که والدین پیتر به مهمانی می‌روند و با عزیمت آن‌ها قصه بلافاصله وارد فصای فانتاستیک می‌شود. جایی که شخصیت پریانی “تینکربل” ظاهر شده و پیتر را با خود به سرزمین ناکجاآباد می‌برد. در آن‌جا پیتر با بچه‌های گمشده ملاقات می‌کند که در کودکی براثر بی‌توجهی والدین از کالسکه‌هایشان افتاده‌اند. پیتر که نمی‌خواهد بزرگ شود به همراه تعداد دیگری از بچه‌ها ماجراهای هیجان‌انگیزی در مواجهه با بومیان، تمساح‌ها و… پشت سر می‌گذارند و در نهایت نزد والدین خود بازگشته و مسئولیت بزرگ شدن خود را می‌پذیرند.

وینی – د – پو؛ خرسک دوست داشتنی

فضای سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول و سال‌های پس از آن شرایط دردناکی بود که بر ادبیات کودکان تاثیری عمیق گذاشت. کشورهای اروپایی روابط خصمانه‌ای داشتند. بحران اقتصادی دامنگیر همه شده‌بود و والدین دیگر تمایلی به تهیه‌ی کتاب‌های کودکانه از خود نشان نمی‌دادند. فضای اضطراب‌آور جنگ جای تخیلات زیبا را گرفت و ادبیات کودکان را آرام آرام به تعطیلاتی طولانی برد. با این وجود دوران بین دو جنگ فضای آفرینش چند فانتزی برجسته محسوب می‌شود.

“وینی- د – پو” اثر “میلنه” نویسنده‌ی انگلیسی محصول همین دوران است. شخصیت‌های این قصه اسباب‌بازی‌هایی با رفتار انسانی هستند. میلنه این شخصیت را در هدیه‌های تولد پسرش کشف کرد. پو که در اولین سالگرد تولد پسرش به او هدیه داده شده بود و روابط جدایی‌ناپذیری با پسرک داشت و دائما مایه‌ی سرگرمی او می‌شد. وقتی میلنه این قصه را درباره‌ی پسرش و اسباب‌بازی‌های او می‌نوشت در حقیقت در فضای دوران کودکی خودش سیر می‌کرد. این داستان‌ها درباره‌ی خرسکی است که دوست دارد درباره‌ی خودش قصه بشنود و در کنار او پسربچه و اسباب‌بازی‌های دیگری حضور دارند که شخصیت‌های این داستان محسوب می‌شوند. این داستان ابتدا در فضای بین دو جنگ مورد استقبال واقع نشد ولی با گذر از آن دوران به یکی از محبوب‌ترین قصه‌های ادبیات کودکان تبدیل شد.

ارباب حلقه‌ها، هابیت و دنیای خیالی تالکین

سال‌های بین دو جنگ عرصه‌ی ظهور یکی از مهم‌ترین داستان‌های فانتزی دنیا یعنی “هابیت” است. داستانی که به همراهی “ارباب حلقه‌ها” دو اثر مهم “جان تالکین” نویسنده‌ی انگلیسی محسوب می‌شوند. تالکین پروفسور زبان و ادبیات انگلیسی بود. او بر زبان آنگلوساکسونی و بر افسانه‌های حماسی شمال تسلط داشت و همین امر او را در آفرینش آثار فانتزیش یاری کرد. تالکین در کودکی برای سرگرم شدن به اختراع زبان‌های خیالی می‌پرداخت. حتی بعدها برای این زبان‌های خیالی حروف خاص الفبا هم تعیین کرد و حتی به این زبان‌ها شعر هم سرود. در حقیقت او “ارباب حلقه‌ها” را نوشت تا تصویر دقیقی از مردم و اقوامی ارائه دهد که به زبان خیالی او سخن می‌گفتند. البته تاریخ و پیشینه و فرهنگ خاص خود را هم داشتند. بدین ترتیب هابیت و ارباب حلقه‌ها آفریده شدند تا دنیای خیالی جان تالکین را برای دیگران ترسیم کنند.

پی پی جوراب بلند؛ دختری طغیان‌گر با صورت کک و مکی و موهای هویجی

دوران طلایی ادبیات کودکان با پایان جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. در این دوران فانتزی نویسی به یک موضوع مهم تبدیل شده‌است. در حقیقت فانتزی باید بیاید تا زخم‌های عمیق حاصل از جنگ را درمان کند و مرهمی باشد که دنیاهایی متفاوت و خالی از جنگ را پیش روی کودکان قرار دهد. پس در چنین فصایی است که بلافاصله پس از جنگ یعنی در سال ۱۹۴۵ میلادی نخستین اثر نویسنده‌ی بی‌نظیر سوئدی “آسترید لیندگرن” منتشر می‌شود. قصه‌ای که همه‌ی ما آن را با عنوان مجموعه داستان “پی‌پی جوراب بلند” می‌شناسیم. دختر جسور و سرکشی که به تنهایی زندگی می‌کند و شخصیتی عجیب و غریب دارد. دختری که آنقدر قوی است که می‌تواند حتی اسب خود را بلند کند. پی‌پی شخصیتی طغیان‌گر با چهره‌ای کک و مکی و موهای هویجی و جوراب‌های رنگ به رنگ و کفش‌های تا به تا است که به راحتی به شخصیتی محبوب برای دختران جهان تبدیل می‌شود و از جمله محبوب‌ترین داستان‌های کشور سوئد است.

رولد دال و چارلی و کارخانه شکلات سازی

“رولد دال” یکی از بحث‌برانگیزترین نویسندگان فانتزی است. نویسنده‌ای که فانتزی نویسی انگلیسی را به نحوی خاص غنا بخشیده است. او نویسنده‌ی نهانی‌ترین خواسته‌‌های کودکان است. همه‌ی ما با فانتزی‌های معروف او آشنا هستیم و احتمالا کتاب‌هایش را هم خوانده‌ایم. داستان‌هایی مثل چارلی و کارخانه شکلات سازی، جادوگرها، ماتیلدا و … 

چارلی و کارخانه شکلات سازی روایت کودکی فقیر است که به همراه کودکان دیگر در مسابقه‌ی مهم کارخانه‌ شکلات‌سازی ویلی وانکا شرکت می‌کند. مسابقه‌ای که در نهایت قرار است وارث کارخانه‌ را مشخص کند. فضای کارخانه‌ی وانکا فضایی فانتزی و جادویی است که بچه‌ها را با حوادثی هیجان‌انگیز رو به رو می‌کند. روایت‌های رولد دال فضایی فانتاستیک دارند و با حالتی طنزگون بیان می‌شوند.

هری پاتر و جادوگران امروزی

در آخر بد نیست که یادی از مجموعه داستان‌های محبوب و جهانی هری پاتر بکنیم که تاکنون به ۸۳ زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شده و ۴۵۰ میلیون نسخه از آن به فروش رفته است. این رمان اثر “جی. کی. رولینگ” انگلیسی است که بدون شک یکی از مشهورترین داستان‌های فانتزی اخیر محسوب می‌شود و به روایت جدیدی از دنیای جادوگران، مدرسه‌ی تعلیم آن‌ها و… می‌پردازد. فیلم این مجموعه پرفروش‌ترین فیلم در تمام دوران بوده‌است.

نویسنده: الهام برزین

_____________________________________

منابع: –محمدی، محمد(۱۳۷۸). فانتزی در ادبیات کودکان. 

فانتزی ژانر و گونه‌ای ادبی است که در یکی دو سده‌ی اخیر پا به عرصه‌ی هستی نهاده و به سرعت محبوب قلب کودکان جهان شده‌است. البته فانتزی تنها مخصوص کودکان نیست و برای بزرگسالان هم جذابیت‌های خاص خود را دارد. این گونه‌ی ادبی به ویژه در نیمه دوم سده بیستم گسترش زیادی یافته و به کشورهای دیگر از جمله ایران هم سرایت کرده‌است. اما فانتزی چیست و به چه نوع ادبیاتی ادبیات فانتزی می‌گویند؟

ادبیات فانتزی

همه‌ی ما با داستان‌های زیبای فانتزی بزرگ شده‌ایم. از تارزان گرفته تا پینوکیو و هری پاتر و ارباب حلقه‌ها و… ادبیات فانتزی اصطلاح گسترده‌ای است و به کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که در آن موارد غیرممکن و جادویی ممکن می‌شوند و اغلب در خلال داستان‌ها، حوادث حیرت‌انگیز رخ می‌دهد. داستان‌های فانتاستیک، جهانی متفاوت از جهان ما را ترسیم می‌کنند. دنیایی با قوانینی متفاوت که نوعا شگفت‌تر و لذت‌بخش‌تر است. فانتزی رویای بیداری انسان‌هاست.

این داستان‌ها ما را به رویاهایمان بازمی‌گردانند. رویاهایی که هنگام بیداری تصور می‌کنیم که برای همیشه از خاطر ما زدوده شده‌اند. در فانتزی‌ها جانوران سخن می‌گویند. شخصیت‌ها می‌توانند مردم عادی، غول یا حتی بند انگشتی باشند. اشیای بی‌جان، جاندار می‌شوند و هزاران اتفاق دیگر که به یمن ژانر ادبی فانتزی، جامه‌ی حقیقت به تن می‌کنند. البته این دنیای خیالی برای خواننده قصه‌ هم قابل قبول و پذیرفته شده‌است و با وجود بهره‌گیری از عناصر جادویی، معیارهای عقلی هم در ساخت آن‌ها دخیل هستند و خلاصه اینکه فانتزی‌ها تخیل بی‌نظیری هستند که انسان را با حال خوش و هیجان همراه می‌کنند و به او کمک می‌کنند تا جهان خود را لحظاتی کنار گذاشته و خود را یکسره به دست نویسنده و دنیای خلق شده توسط او بسپارد.

پیدایش ادبیات فانتزی و شروع دنیای نو

با شروع دنیای نو، ادبیات فانتزی هم پا به عرصه‌ی وجود گذاشت. فانتزی اصولا پدیده‌ای نو و جدید بود که می‌خواست اسلوب افسانه نویسی را در دنیای مدرن پی بریزد. دنیایی که تنها به عقل و اندیشه‌های علمی پایبند بود و افسانه‌ها و اسطوره‌ها را صرفا یک مشت خرافات می‌پنداشت. اما جامعه نیاز عاطفی و روحی به تخیل کردن را از دست نمی‌داد و نمی‌توانست اجازه بدهد که گنجینه‌ی گران‌بهای باورهای انسانی در قالب اسطوره‌ها از بین برود. پس فانتزی را آفرید تا در کنار جهان مادی با قوانین خشک و سخت خود جهان دیگری هم وجود داشته باشد. تخیل نیاز عمیق آدم‌ها بود پس تصادفی نیست که نخستین گونه‌های فانتزی در سرزمینی مانند بریتانیا به وجود بیاید که در آن دوره پیشتاز کشورهای صنعتی و مدرن جهان بوده‌است.

ادبیات فانتزی چه کاربردی دارد؟

فانتزی‌‌ها به بچه‌ها کمک می‌کنند تا کنجکاوی خود را گسترش دهند. زندگی را بهتر ببینند. تخیل خود را پر و بال بدهند و راه‌های جانشین دیگری برای امورات خود بیابند. فانتزی‌ها به کودکان مهارت می‌آموزند. مهارت‌هایی مانند خلق دنیاهای شگفت و پرورش ایده‌های نو. اما کارکردهای اصلی فانتزی کدامند؟

• سرگرمی: اولین کارکرد ادبیات فانتزی سرگرمی است. با خواندن داستان‌ها، ذهن کودک از بیهودگی احتمالی خارج می‌شود و به تجربه کردن دنیایی متفاوت می‌پردازد و از راه ماجراجویی، طنز و… اوقات خوشی را سپری می‌کند.
• تربیتی و اخلاقی: این نوع کارکرد از افسانه‌های کهن به داستان‌های فانتزی منتقل شده‌است. بدین معنی که بخشی از داستان به تاثیرگذاری‌های اخلاقی و تربیتی در ذهن کودکان توجه دارد. هرچند که امروزه این مطلب به توجه به عوامل زیستی منتقل شده‌است اما هم چنان در برخی از فانتزی‌ها اهداف تربیتی و اخلاقی دیده می‌شود.
• هشداری و آگاهی دهنده: گاهی در فانتزی، نویسنده نسبت به برخی مسائل اعتراض دارد و سعی می‌کند ذهن کودک را برای آن آماده سازد. مانند فانتزی‌هایی که کارکردهای محیط زیستی، ضدجنگ، یکسانی عدالت در جامعه و… دارند.
• روانشناختی: فانتزی‌ها از لحاظ روانشناختی کاربرد فراوان دارند. در آغاز، با ظهور دنیای مدرن و کنار‌ زدن متافیزیک انسان‌ها دچار خلا شدند که فانتزی‌ها تا حدودی در جهت پرکردن آن گام برداشتند. فانتزی‌ها با معرفی دنیای جانشین به کودکان کمک می‌کنند تا در زندگی واقعی راه‌های متعدد و بیشتری بیابند. از این داستان‌ها در اموراتی از قبیل قصه درمانی و… هم استفاده می‌شود.

فانتزی‌ دنیای رنگارنگ شخصیت‌ها

مهم‌ترین محور فانتزی، بچه‌ها هستند. حتی هنگامی که خود کودکان در داستان حضور نداشته باشند بازهم قصه‌ها برای آن‌ها نوشته و روایت می‌شوند. پس قصه‌های فانتزی باید فضای کودکانه‌ای داشته باشند.

بچه‌ها خود یکی از شخصیت‌های اصلی بسیاری از این داستان‌ها هستند. کودکانی که برعکس بزرگ‌ترها عمدتاً درگیر دنیای فراتر و موقعیت‌های فانتاسیک می‌شوند. گروهی از کودکان در فانتزی‌ها، نامتعارف و غیرعادی جلوه می‌کنند و به شکل‌های گوناگون با معیارهای عادی جامعه قابل انطباق نیستند و غالبا به صورت کودکان شورشی و یا طغیانگر برعلیه قوانین عادی جامعه معرفی می‌شوند که برای رسیدن به آرمان‌ها و بهبود وضعیت خود تلاش می‌کنند.

بزرگسالان هم در کنار کودکان در فانتزی‌ها حضور دارند. یکی از مهم‌ترین نقش‌های آن‌ها در بسیاری از قصه‌ها نیروی مخالف با کودکان است و یا کسانی که خواسته‌های کودکان را درک نمی‌کنند. البته در برخی دیگر از آثار، بزرگسالان در نقش مثبت یاریگر ظاهر می‌شوند و به کودک قهرمان کمک می‌کنند تا به اهداف خود نزدیک‌تر شود. در مجموع، بزرگ‌ترها نقش‌های گسترده‌ای در فانتزی‌ها دارند اما غالباً در پس زمینه‌ی داستان قرار می‌گیرند.

نمونه‌هایی از شخصیت‌های فانتزی جذاب

شخصیت‌های فانتزی تنها به بچه‌ها و بزرگسالان محدود نیستند. بلکه این داستان‌ها کلکسیون رنگارنگی از شخصیت‌های تخیلی محسوب می‌شوند که به دنیای آفریده شده معنا و روح می‌بخشند. در ادامه به برخی از این شخصیت‌ها اشاره می‌شود:

کوتوله‌ها

کوتوله‌ها در فانتزی‌های مدرن به فراوانی یافت می‌شوند. موجوداتی شبیه به انسان که از لحاظ جثه از آن‌ها کوچک‌ترند. این موجودات کوچک نسبت به شخصیت‌های عادی برای بچه‌ها دلنشین‌تر هستند چون ابعاد فیزیکی آن‌ها با ابعاد بچه‌ها سازگارتر است. در برخی فانتزی‌ها، کوتوله‌ها شخصیتی منفی دارند که انسان‌ها را آزار می‌دهند و در برخی دیگر شخصیتی کاملا مثبت می‌یابند. در مجموع این شخصیت‌های فانتزی در دو دسته می‌گنجند. یک دسته که حیات مستقلی از انسان‌ها دارند مثل اهالی ” لی‌لی پوت” در سفرنامه‌ی گالیور و دسته‌ی دیگر که ساخته‌ی دست انسان‌ها از چوب و کاغذ و… هستند مانند “سربازهای حلبی” اثر هانس کریستین آندرسن.

جادوگرها

جادوگران همیشه یکی از شخصیت‌های کلیدی فانتزی‌ها بوده‌اند که بازمانده و عامل تفکر جادویی می‌شوند و می‌توانند با فرم تیپیک و سنتی یعنی با کلاه و شنل و عصای جادویی ظاهر شوند و یا مانند داستان “جادوگرها” اثر رولد دال با هیئت مدرن‌تری به منصه‌ی ظهور برسند.

شخصیت‌های اسباب بازی و عروسکی

عروسک‌هایی که در فانتزی جان می‌گیرند همان اسباب‌بازی‌های کودکان هستند. در داستان آلیس اسباب بازی‌هایی مانند کارت‌های بازی دیده می‌شوند که در قلمرو رویا قرار دارند. پینوکیو یک نمونه‌ی موفق از شخصیت‌های عروسکی فانتزی می‌باشد.

شخصیت‌های جانوری و گیاهی در فانتزی

همه‌ی شخصیت‌های یک فانتزی ممکن است جانوران باشند و یا ترکیبی از انسان‌ها و جانوران در کنار یکدیگر ایفای نقش بنمایند مانند قصه‌ی نارنیا. این جانوران شخصیت‌های انسانی به خود می‌گیرند و روند داستان را به وجود می‌آورند. در برخی داستان‌ها هم گیاهان عهده‌دار شخصیت‌های داستانی هستند. هرچند که نقش آن‌ها در این قصه‌ها به مراتب از حیوانات کمرنگ‌تر است.

شخصیت‌های فانتزی ممکن است مانند اژدهایان اساطیری باشند یا مانند موجودات فضایی در دسته‌ی علمی-‌تخیلی‌ بگنجند. برخی فقط در قلمرو خواب و رویا وجود دارند و برخی ابزار کار روزانه‌ هستند که در قصه‌ها جان گرفته‌اند. از باقی شخصیت‌های فانتزی می‌توان از موجودات کاغذی، موجودات ذهنی و… هم نام برد.

چند اصل اساسی برای خلق داستان‌های فانتزی

• تعریف منطق روایت خاص: قصه‌های فانتزی حتما باید تعریف منطق روایت خاص خود را داشته باشند. از آن‌جا که تخیل و نوآوری بر فضای فانتزی حاکم است اگر نویسنده منطق روایت خاص خود را نداشته باشد ممکن است دچار خطر آشفتگی در روایت خود بشود.
• خود آگاهی: هرچند فانتزی رویاگونه و سرشار از تخیل است اما نویسنده آن را در شرایط هوشیاری کامل خلق می‌کند و محتوا را براساس نقشه‌ی از پیش طراحی شده پی می‌ریزد و ناخودآگاهانه آن‌ها را به وجود نمی‌آورد.
• اعتبار زبانی: اعتبار دنیای فانتاستیک در زبان و واژه‌های یک قصه است و جست‌و‌جوی آن در جهان خارج کاری بیهوده و بی معناست.
• سرایت کنندگی: دنیای فانتزی قابل درک و تجسم است و به نحوی است که خواننده می‌تواند آن را درک کند و اگر دنیای فانتزی قابل درک نباشد کاربرد خود را از دست می‌دهد.
• ایجاد موقعیت‌های بازی‌گون: فانتزی با بازی پیوند دارد. برای نویسندگان، فانتزی امتداد بازی‌های کودکی است که در بزرگسالی رخ می‌دهد و نشان می‌دهد که انسان نمی‌تواند از دنیای شیرین کودکیش جدا شود و یا به عبارت دیگر فانتزی همان بازی کردن با واقعیت است.
• شگفتی: فانتزی باید شگفتی ایجاد کند. داستانی در این عرصه موفق است که این اصل را در ساختار خود و دنیایی که خلق می‌کند، برقرار کند و دنیایی فراتر از دنیای عادی و روزمره بیافریند.
• ویژگی خاص: الگوهای طراحی هر فانتزی تنها یک بار پدید می‌آیند و قابل گسترش به فانتزی‌های دیگر نیستند به عبارت دیگر هر فانتزی دنیای خاص خودش را دارد.

_____________________________________________________

منبع: محمدی، محمد(۱۳۷۸). فانتزی در ادبیات کودکان.

تمثیل یک نوع ژانر ادبی 

 تمثیل (Allegory)، بیان حکایت و روایتی است که هرچند معنایی ظاهری دارد اما هدف گوینده‌ی حکایت از بیان آن معنایی کلی‌تر است. در حقیقت تمثیل نوعی پوشیده سخن گفتن و رساندن منظور به صورت غیر مستقیم است. از آن‌جا که تمثیل معمولا برای تیپ سازی به کار می‌رود و ماهیت تمثیل‌شده نماینده‌ی طبقه یا تیپ یا طرز فکر و عملکردی خاص است بنابراین با سمبل همراه می‌باشد. در حقیقت تمثیل در کلام و جمله است و سمبل در واژه‌ها نهفته و اجزای تمثیل را تشکیل می‌دهد.

 در ادبیات فارسی داستان تمثیلی فراوان است. شخصیت‌ داستان‌های تمثیلی ممکن است جانوران (تمثیل‌های حیوانی) و یا انسان‌ها (تمثیل‌های غیرحیوانی) باشند. بسیاری از داستان‌های مثنوی از نوع تمثیل‌های انسانی هستند و مولانا از بیان آن‌ها معنایی بالاتر از معنای ظاهری را منظور کرده‌است البته عارفان دیگر نیز داستان‌های معمولی را در حکم تمثیل می‌گرفتند و آن را تفسیر عرفانی می‌کردند اما مولانا ازین منظر از همگان پیشتازتر است و قصه‌های مختلف او مانند طوطی و بازرگان (از مجموعه مولوی نامه)، روغن ریختن طوطی و… همگی جنبه‌های تمثیلی دارند. مولوی به شدت به تمثیل توجه داشته و در ابیاتی ظاهر داستان خود را پوسته و باطن آن را مغز آن ‌نامیده است.

ای برادر قصه چون پیمانه ایست                    معنی اندر وی به سان دانه ایست

  دانه‌ی معنــی بگــیرد مـرد عقل                    ننگرد پیمـــــانه را گرگشت نقل

( دفتر دوم مثنوی)

منطق‌الطیر عطار هم دارای روایت‌های تمثیلی است و در اغلب روایات، یک بیت راهنمای تمثیلی آورده‌ شده که خوانندگان را از ظاهر حکایت‌ها به معنای باطنی آن‌ها می‌رساند.

تمثیل در حقیقت یک ژانر یا نوع ادبی است. قصه‌هایی مانند کلیله و دمنه در گذشته و داستان‌های کافکا در عصر جدید از نوع قصه‌های تمثیلی هستند. این قصه‌ها سرشار از اجزای سمبلیک می‌باشند برای مثال در داستان قصر کافکا، آقای کا (کافکا) در دهکده‌یی است که به صورت مداوم در آن برف می‌بارد و می‌خواهد به قصری وارد شود که نمی‌تواند. در این جا در حقیقت دهکده، سمبل دنیا و زندگی، قصر، سمبل اسرار الهی و متافیزیک و برف، سمبل مرگ می‌باشد. 

تمثیل برای استدلال، توضیح، پند و اندرز و گاهی هم برای انتقال پیامی( مثلا سیاسی و انتقادی) به کار می‌رود. 

فابل، معروف‌ترین قسم داستان تمثیلی

معروف‌ترین نوع داستان تمثیلی، قصه های تمثیلی حیوانی است که غربیان به آن فابل(Fable) می‌گویند. قهرمان‌ این قصه‌ها جانوران هستند که هرکدام نماینده‌ی یک تیپ و یک قشر می‌باشند و از مشهورترین آن‌ها می‌توان به قصه‌های کلیله و دمنه اشاره کرد. در مطالعه‌ی این نوع داستان برخلاف تمثیل‌های انسانی به سرعت می‌توان از ظاهر داستان به معنای باطنی آن‌ها پی برد. تمثیل‌های پروین اعتصامی علاوه بر حیوانات از سیر و عدس و دیگ و… هم سخن می‌گوید که به همه‌ی این حکایات هم لفظ فابل اطلاق می‌شود.

دو نوع دیگر تمثیل در کتب غربیان

در کتب غربی‌ها از دو نوع دیگر تمثیل به غیر از فابل هم نام برده می‌شود یکی پارابل یا مثل گویی است که شامل روایت‌های کوتاهی می‌باشد که شباهت‌های جز به جز بسیاری با یک اصل اخلاقی، مذهبی یا عرفانی دارند و معمولا از زبان پیامبران، مردان بزرگ و عارفان نقل می‌شود. در حقیقت پارابل داستانی حاوی نتایج اخلاقی است که برای پند و اندرز به کار می‌رود و به صورت غیر مستقیم بیان می‌شود تا تاثیر بیشتری داشته باشد.

دیگری اگزمپلوم یا مثال داستانی است به معنی داستان تمثیلی که شهرتی بسیار دارد و شنونده به محض شنیدن تمام و یا شاید قسمت کوتاهی از آن متوجه منظور باطنی و نتیجه‌ی اخلاقی قصه می‌شود. مانند قصه‌ی مردی که در هنگام مرگ پسران خود را فرا می‌خواند و به هریک از آن‌ها چوبی می‌دهد تا آن را بشکنند سپس همه‌ی چوب‌ها را جمع می‌کند و این بار پسران دیگر  قادر به شکستن چوب‌های جمع شده نیستند و به این ترتیب آن‌ها به اهمیت اتحاد و دوری از تفرقه واقف می‌شوند که این قصه برای همگان بسیار آشنا می‌باشد.

اگزمپلوم در وعظ و خطابه مرسوم بوده و در اروپای قرون وسطا در مراسم‌های موعظه در کلیسا بسیار رواج داشته‌است.

بازنویسی: الهام برزین

_______________________________________________________

*برگرفته از کتاب بیان اثر سیروس شمیسا

چه قصه‌هایی برای روایت مناسب هستند؟

قصه‌هایی که در محافل خانوادگی بیان می‌شوند، قصه‌هایی هستند که باید به نسل بعدی منتقل شوند. مثل داستان‌های تاریخ خانوادگی، داستان‌های عامیانه، قصه‌هایی که دلیل آداب و رسوم خانواده را نشان می‌دهند و داستان‌های مرگ و تولد افراد. بچه‌ها از همه بیشتر داستان تولد خود را دوست دارند. قصه‌گویی‌هایی که می‌توانند با دیدن عکس‌های آلبوم خانوادگی و نمایش عروسکی همراه شوند و مهارت قصه‌گویی راوی می‌تواند این روایت‌ها را جذابتر کند.

نوع دیگری از قصه‌ها که بسیار می‌تواند مورد توجه باشد قصه‌های عامیانه، افسانه و اسطوره‌ها هستند. روانشناسان معتقدند که این نوع قصه‌های خیالی و افسانه‌ای عوامل موثر و قدرتمندی در تکامل بخشیدن به شخصیت کودکان هستند. زبان این قصه‌ها خیالی، شعرگون و دل نشین است و تجربه گوش دادن به آن‌ها لذت بخش است. در بیان این قصه‌ها مهّم است که والدین بتوانند به فرزندان در مرزبندی دنیای خیالی و واقعی کمک کنند و قصه‌های مناسب با سن آن‌ها را بیان کنند. 

یکی از اهداف مهم قصه‌گویی از گذشته‌های دور مفهوم بخشیدن به محیط و توضیح آن بوده‌است. این نوع قصه‌ها به ما کمک می‌کنند تا با احترام به محیط اطراف خود بنگریم و نگاهی موشکافانه و باریک بین به تغییرات محیطی داشته‌باشیم. در حقیقت این نوع قصه‌ها مهارت مشاهده‌ی ما را افزایش می‌دهند مثل قصه‌هایی که به علت به وجود آمدن پدیده‌ها می‌پردازند. این داستان‌ها می‌توانند حاوی نکات ارزشمندی مانند تلاش برای حفظ محیط زیست نیز باشند.

برخی داستان‌ها هم پیام و یا معنویت خاصی ندارند بلکه صرفا سرگرم کننده‌اند. البته نباید از اهمیت این قصه‌ها غافل شد. قصه‌های فکاهی و خنده‌آور که دقایقی چند به آدم‌ها احساس نشاط و رضایتمندی می‌بخشند و با ایجاد خنده حتی می‌توانند در درمان هم موثر باشند. 

ویژگی‌های یک قصه‌گوی خوب کدام است؟

قصه‌گویی در محیط خانه و خانواده راحت‌تر از قصه‌گویی در محیط‌‌های رسمی و جمع‌های بزرگ است. مهم‌ترین عامل موفقیت قصه‌گو روایت طبیعی قصه است به نحوی که گویی قصه از تجربیات و تخیلات خود راوی سرچشمه گرفته نه از آن‌چه که خوانده و یا شنیده‌است.

یکی از شیوه‌های قصه‌‌گفتن برای بچه‌ها تقلید حرکات(پانتومیم) و درآوردن صدای شخصیت‌هاست. هرچند که این‌گونه روایت بسیاری از اوقات برای کودکان لذت بخش است اما شیوه‌ی دقیق و ظریفی نیست و بالاخره لحظه‌ای هم فرا می‌رسد که قصه‌گو چیزی بالاتر از خندیدن و لذت بردن از شنونده خود می‌طلبد.

قصه‌گویی نباید با اغراق و گزافه همراه باشد. بهتر است با صدای آرام و طبیعی بیان شود و قصه‌گویی با ژست مختصر می‌تواند وسوسه انگیزتر از یک قصه‌گویی کاملا پانتومیم باشد. زمان و مکان قصه‌گویی هم مهم است. فضای قصه‌گویی باید صمیمانه باشد و قصه‌گو به روایت داستانی بپردازد که به معنای واقعی کلمه به آن عشق می‌ورزد و به جزییات آن احاطه‌ی کامل دارد. یک قصه‌گوی خوب روایت خود را با سرعت عادی بیان می‌کند و به موضوع و محتوای داستان خود نیز معتقد است. 

____________________________________________________________________________________

* این متن از کتاب مهارت قصه‌گویی ترجمه و گردآوری مصطفی رحماندوست برداشت شده که در سال ۱۳۹۱ توسط موسسه فرهنگی برهان به چاپ رسیده‌است.

چرا مهارت قصه گویی با اهمیت است؟

قرن‌هاست که قصه‌ها بهترین راه بیان آرزوها بوده‌اند. قصه‌ها زبان مشترک انسان‌ها هستند که ارزش‌های معنوی و اخلاقی و سنت‌ها و آداب و رسوم را با خود از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌دهند. قصه‌‌ها  همیشه مهم هستند.

حتی امروزه در دنیای مدرن ما که وسایل بسیاری برای سرگرمی و تفریح وجود دارد بدون هزینه و امکانات خاصی در هر جمع خانوادگی و دوستانه‌ای می‌توان قصه گفت و از این طریق به صمیمیت بی‌نظیری با مخاطب دست یافت که انتظار آن از فرم‌های دیگر نمایشی مشکل و حتی گاهی محال است. قصه‌ها موجبات نشاط و بهداشت روانی و درمان ناراحتی‌ها هستند و خلاصه این که باید برای هر سنی قصه گفت چون قصه‌ها خوب و دل نشین و دوست داشتنی‌اند. 

بهترین زمان برای قصه‌گویی چه وقتی است؟

قبل از خواب:

یکی از بهترین اوقات برای قصه‌گویی از زمان‌های قدیم، قصه‌گویی شبانه و قبل از خواب است. پدر و مادرانی که می‌خواهند هرشب برای کودکان خود پیش از خواب قصه بگویند. بهتر است در آغاز، قصه‌ها را با صدای بلند تعریف کنند و هر از گاهی شعری کوتاه را به وسط یا پایان قصه بیافزایند.

اشعاری با آهنگ مناسب که صحنه‌ی هیجان انگیزی نداشته باشند و از ظرایف ادبی کمتری برخوردار باشند اشعاری که با عباراتی موزون و آرامش‌بخش و صدایی دلنشین بیان می‌شوند و به خواب کودک کمک می‌کنند. حتی می‌توان گاهی از بچه‌ها خواست تا خودشان قصه بگویند و والدین صرفاً آن‌ها را همراهی کنند.

در دورهمی‌ها:

_ اوقات دورهم بودن و جمع شدن انسان‌ها از دیگر محافل قدیمی قصه‌گویی است. می‌توان به راحتی انسان‌هایی را تصور کرد که در سال‌هایی دور از ما در کنار شعله‌های آتش گرد هم می‌آمدند و قصه می‌شنیدند. در چنین محافلی بیشتر قصه‌هایی هیجان انگیز کاربرد دارد و شنونده باید اطمینان داشته باشد که روایت سرشار از ترس و وحشت قصه‌گو حتماً پایان شیرین و خوبی به دنبال دارد. این نوع قصه‌گویی مناسب شب‌های اردو و گروه همسالان است.

_ نشست‌ها و جمع‌های خانوادگی هم محل خوبی برای روایت‌ قصه‌هایی هستند که به تاریخ خانواده می‌پردازند. روایت قصه‌ی روزهای مهم ملی و مذهبی در سالگرد آن‌ها هم می‌تواند پیشنهاد جالب توجهی باشد.

_ حتی سالگرد تولد بچه‌ها هم می‌تواند محفل خوبی برای روایت قصه‌ی تولد آن‌ها باشد. بسیاری از کودکان این قصه را بیشتر از قصه‌های دیگر دوست دارند. داستانی که به آن‌ها نشان می‌دهد که چقدر برای دیگران مهم هستند.

هنگام سفر:

_ از دیگر اوقات مناسب برای قصه‌گویی هنگام مسافرت است. سفرهایی طولانی که با قصه‌ها و روایت‌های جذاب علی الخصوص برای کودکان کوتاه و کوتاه‌تر می‌شوند. 

اهمیت مهارت قصه گویی

وقتی کودکان با فوت یکی از نزدیکان، هم‌کلاسی‌ها، بستگان و یا حتی حیوان خانودگی خود مواجهه می‌شوند، گفتن قصه‌ درباره‌ی متوفی به آن‌ها کمک می‌کند تا این حقیقت را بهتر بپذیرند. قصه‌هایی که با خاطرات شیرین کودک عجین شده‌اند.

نتیجه‌ این که قصه گفتن باعث ارتباط موثر با یکدیگر و حتی درمان آشفتگی های روحی است و الزاما اوقات خاصی ندارد. قصه‌ها هر روزه و همه‌جا و در هر مکانی قابلیت روایت دارند.

____________________________________________________________________________________

* این متن از کتاب مهارت قصه گویی ترجمه و گردآوری مصطفی رحماندوست برداشت شده که در سال ۱۳۹۱ توسط موسسه فرهنگی برهان به چاپ رسیده‌است.

چه طور می‌شود جامعه‌ای کتابخوان داشت؟ جامعه‌ای که هرگوشه‌اش که سرک بکشی از مترو و اتوبوس گرفته تا نیمکت‌های چوبی پارک و صندلی‌ کافی‌شاپ‌‌ها مملو از آدم‌هایی باشد که غرق در مطالعه‌اند. کسانی که با صفحات کتاب‌هایشان خلوت کرده‌اند و برای مطالعه ارزش قایل هستند.  

برای پرورش یک انسان کتابخوان باید از کودکی او را دلبسته‌ی کتاب و مطالعه کرد. بچه‌ها منابع بزرگ سرمایه‌گذاری هستند. در وجود این موجودات کوچک می‌شود آرزوها و آینده‌های هزار رنگ را ترسیم کرد. اما چگونه مادر و پدری می‌توانند فرزند خود را کتابخوان کند؟ علاقه‌مند کردن بچه‌ها به کتاب مانند هر کار دیگری راه و روش دارد و مانند هیچ آموزش دیگری با اجبار حاصل نمی‌شود. 

روش‌هایی برای تربیت فرزندانی کتابخوان

در دسترس بودن کتاب

کتاب‌ باید جز لاینفک خانه‌های ما باشد. اگر کودک به سادگی به کتاب دسترسی داشته باشدبه راحتی به سوی آن میل می‌کند. وقتی کتاب در محیط زندگی بچه‌ها نباشد یا صرفاً اختصاص به دکور‌ها و قفسه‌های بلند داشته‌ باشد، کودک ما از لذت ورق زدن و دیدن تصاویر و ارتباط گرفتن با کتاب‌ها محروم می‌شود. بچه‌ها حتی می‌توانند قفسه‌های کتاب مخصوص به خودشان را داشته باشند و با سلیقه‌ی خودشان آن‌ها بچینند.

کتاب خواندن برای بچه‌ها

قدیمی‌ترین روشی که از روزگاران قدیم برای ارتباط گرفتن بچه‌ها با کتاب به کار گرفته شده همان کتاب خواندن برای بچه‌هاست که صد البته روش مناسبی هم هست. کتاب خواندن برای کودکان در ایجاد پیوند با آن‌ها  موثر است. فرقی نمی‌کند که کودک شما چه سن و سالی داشته باشد حتی اگر نوزاد هم باشد می‌شود برای او کتاب خواند. برای کودک در این سنین فرقی ندارد که محتوای کتاب چیست همین که صفحات کتاب و تصاویر آن را ببیند و مطالب آن را با صدای لذت بخش شما بشنود کفایت می‌کند.

بدین ترتیب برای او کتاب خواندن به عنوان یک فعالیت روزمره‌ در زندگی شناخته می‌شود  البته هر سنی کتاب خاص خود را می‌طلبد. مثلا در سنین بالاتر کتاب‌های تخته‌ای با تصاویر اندک و  جذاب برای کودکان مناسب‌تر است. هنگامی که کودک شما با کلمات آشنا می‌شود کتاب‌های مصور می‌تواند پیشنهاد خوبی برای او باشد .برخی کودکان از متن می‌ترسند و متن‌های طولانی آن‌ها را خسته می‌کند پس کتاب‌های مصور با تصاویر خود می‌تواند کمک حال آن‌ها باشد. به خاطر داشته باشید که کتاب خواندن زمان اختصاصی خاصی نمی‌خواهد. می‌توان حتی از زمان صبحانه، حمام کردن کودک و … هم استفاده کرد. 

عشق ورزیدن به کتاب و کتابخوانی

جایگاه کتاب صرفاً در خانه نیست. کتاب می‌تواند همه‌جا همراه ما باشد در اتوبوس، مطب دکتر یا هرجای دیگری که زمانی آزاد وجود دارد می‎توان با خواندن کتاب کودکان را سرگرم کرد. این به مراتب بهتر از سرگرم شدن کودکان با تلفن همراه است حتی می‌شود با کودکان به کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌ها سرزد و به آن‌ها فرصت قدم زدن در بین قفسه‌های کتاب و انتخاب کتاب‌های مختلف را بخشید. 

خلاقیت برای تربیت فرزندانی کتابخوان

برای کتاب‌خوان کردن کودکان می‌توان راهکارهای متنوعی خلق کرد برای مثال می‌توان در خانه ساعتی را به مطالعه کل اعضای خانواده اختصاص داد یا یک کتابخانه خانوادگی راه اندازی کرد که دوستان فرزند شما از آن کتاب به امانت می‌گیرند یا به فرزند شما کتاب امانت می‌دهند حتی می‌توان بچه‌ها را تشویق کرد که با یکدیگر کتاب بخوانند. بچه‌های بزرگ‌تر عاشق آن هستند که توانایی خواندن خود را به کودکان کوچک‌تر نشان بدهند پس می‌توان از این فرصت‌ها به خوبی استفاده کرد و آرام آرام کودکان را به سوی لذت مطالعه سوق داد. 

در دنیای امروز شاید کمتر با بچه‌های عاشق کتاب و مطالعه رو به رو شویم. تکنولوژی، بازی‌های کامپیوتری، انیمیشن‌ها و فیلم‌های رنگارنگ به حدی ذهن و دنیای کودکان را اشغال کرده که جایی برای لذت ورق زدن کتاب و مطالعه باقی نگذاشته‌است پس علاقه‌مند کردن این موجودات کوچک به کتاب تا حدودی نیاز به تلاش و صبوری دارد و صد البته که این والدین کتابخوان هستند که می‌توانند کودکان خود را به کتاب خواندن تشویق و ترغیب کنند و فرزند کتابخوان تربیت کنند، نه والدینی که کتاب جایگاهی در زندگی آن‌ها ندارد.

فرزند کتابخوان و کتاب‌های مناسب با سن او

کتاب‌خوان کردن بچه‌ها هم راه و روش دارد. بچه‌ها در سنین متفاوت شرایط و علاقه‌مندی‌های خاص خودشان را دارند و اگر کتاب‌هایی نامناسب به آن‌ها معرفی کنیم شانس موفقیت ما به احتمال قوی کمتر می‌شود تا زمانی که کتاب‌های مناسب با سن و نیاز آن‌ها را پیش رویشان قرار دهیم.

کودکان ۲ تا ۴ سال

مثلا بچه‌ها در سنین پایین‌تر بیشتر به تصاویر علاقه دارند تا به کلمات. تصاویر رنگارنگ خیره‌شان می‌کند و  کتاب برایشان بیشتر وسیله‌ی بازی است تا مطالعه. پس باید به آن‌ها اجازه بدهیم تا به راحتی با این اسباب‌بازی‌های جذاب بازی کنند. کتاب‌های پارچه‌ای می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای این دوران باشند.

 بچه‌های بزرگتر از دوسال کم کم دیگر کتاب‌ها را می‌شناسند و مشتاق کشف دنیای هیجان‌انگیز داخل آن‌ها هستند. پس در این سن باید سراغ کتاب‌هایی با تصاویر زیبا و کودکانه و اشعار و داستان‌های آهنگین برویم. اجرای تئاترهای عروسکی هم در کنار خواندن داستان پیشنهاد هیجان انگیزی برای بچه‌های این سنین است.

کودکان ۴ تا ۶ سال

 کودکان در چهار تا شش سالگی ممکن است بارها و بارها از شما بخواهند تا داستان مورد علاقه‌شان را برای آن‌‎ها تعریف کنید، ده بار، بیست بار، سی بار و شاید حتی چهل بار. حق دارید کلافه شوید اما صبور باشید، بچه‌ها تکرار کردن را دوست دارند. در این سن بچه‌ها عاشق داستان‌های خنده دار هستند پس حسابی می‌توانید با آن‌ها بخندید و از کتاب‌ خواندن لذت ببرید.

 بچه‌ها هرچه قدر بزرگ‌تر می‌شوند، بیشتر می‌توانند با کلمات و داستان‌ها ارتباط بگیرند حتی می‌توان با نشان دادن تصاویر کتاب‌ از آن‌ها خواست تا ادامه‌ی داستان‌ را خودشان حدس بزنند و به این ترتیب تخیلات آن‌ها هم درگیر خلق داستان‌ها می‌شود.

و بلاخره این که می‌توان با سرزدن به دنیای زیبای کتاب‌ها و مطالعه‌ی آن‌ها در کنار بچه‌ها اوقات زیبا و هیجان‌انگیزی را رقم زد. کودکان موجودات بی‌نظیری هستند و کتاب‌خواندن می‌تواند بهانه‌ی خوبی برای ما باشد تا در کنار آن‌ها وقت بگذرانیم و از رهگذر کتاب‌ها آن‌ها را بیشتر بشناسیم. پس بیایید تا با بچه‌ها کتاب بخوانیم و فرزند کتابخوان تربیت کنبم.